۱۶ بهمن ۱۴۰۰ نخستین خبر و ویدئو از قتل «مونا حیدری» منتشر شد. دختر ۱۷ ساله اهوازی که شوهرش پس از قتل، سر جداشده او را در محله‌هایی از شهر گرداند. بررسی داستان غم‌انگیز زندگی او به تحلیل‌های جامعه‌شناسانه و روان‌شناسانه نیاز دارد اما از جنبه‌های روزنامه‌نگارانه آن نباید غافل شد.
قتل مونا(مشهور به غزل حیدری) وقتی در رسانه‌ها مطرح شد و بویژه ویدئویی که از سر بریده او به‌دست شوهرش دست‌به‌دست در رسانه‌های اجتماعی چرخید، به یکی از موضوع‌های داغ رسانه‌ها و خبرنگاران از نظر پوشش اخبار تبدیل شد.
تارنمای خبری «رکنا» به‌علت پوشش این واقعه برای نخستی‌بار و انتشار فیلم دهشتناک گرداندن سر مقتول به‌دست قاتل، از سوی هیات نظارت بر مطبوعات توقیف شد. بعد از توقیف این وب‌سایت، بحث‌های زیادی در رسانه‌های اجتماعی درگرفت در این باب که در چنین مواردی چقدر باید جزئیات ماجرا را شرح داد و رسانه‌ها چه مسئولیت‌های اجتماعی در برابر انتشار اخبار قتل‌های فجیع دارند و باید چه استانداردهای حرفه‌ای را رعایت کنند.
در اینجا تلاش شده است با مرور دستورالعمل‌های چند رسانه بین‌المللی درباره پوشش اخبار قتل، مهم‌ترین توصیه‌های حرفه‌ای این رسانه‌ها گردآوری شود.
ماجرای انعکاس رسانه‌ای قتل مونا حیدری از دو جنبه می‌تواند بررسی شود. نخست آنکه این قتل مربوط است به پدیده «زن‌کشی» (Femicide) که یکی از موارد خشونت علیه زنان به حساب می‌آید. برخی از رسانه‌های بزرگ جهان دستورالعمل‌هایی برای پوشش رسانه‌ای خشونت علیه زنان دارند که در بخش اول این مطلب به آن پرداخته شده است اما جنبه دیگر رسانه‌ای ماجرای قتل مونا حیدری به پوشش اخبار قتل و جنایت در رسانه‌ها بازمی‌گردد که تعداد بیشتری از رسانه‌های جهانی در مورد آن دست به استانداردسازی حرفه‌ای و نگارش دستورالعمل زده‌اند.
خشونت علیه زنان یکی از اتفاقاتی است که سازمان ملل متحد روی آن تحقیقات زیادی کرده است. بر اساس ماده یک اعلامیه حذف خشونت علیه زنان که قطعنامه سال ۱۹۹۳ در مجمع عمومی سازمان ملل است، خشونت علیه زنان یعنی هر اقدام خشن متکی بر جنسیت که منجر به آسیب یا رنج جسمی، جنسی یا روانی نسبت به زنان، از جمله تهدید انجام چنین اعمالی، محرومیت اجباری یا خودسرانه از آزادی، چه در زندگی عمومی یا خصوصی شود یا احتمال دارد منجر شود.
تعریف زن‌کشی
ماجرایی که در اهواز پیش آمد، یک مورد از خشونت علیه زنان به‌طور عام و یک مورد از زن‌کشی به‌طور خاص بود. بر اساس آخرین آمار سازمان ملل که در مقدمه این دستورالعمل آمده است، سالانه حدود ۵۰ هزار زن و دختر توسط خانواده و شرکای زندگی‌شان به قتل می‌رسند، یعنی روزی ۱۳۷ قتل.
بر اساس آخرین آمار سازمان ملل، سالانه حدود ۵۰ هزار زن و دختر توسط خانواده و شرکای زندگی‌شان به قتل می‌رسند، یعنی روزی ۱۳۷ قتل.«نیکولیا آپاستولو» مدیر مرکز منابع آموزشی «شبکه جهانی روزنامه‌نگاران تحقیقی»، در تارنمای این شبکه برای مواجهه روزنامه‌نگاران با قتل زنان و تشخیص موارد زن‌کشی از جانب روزنامه‌نگاران دستورالعملی نوشته است.
آپاستولو ابتدا شرح داده که زن‌کشی به چه معناست و روزنامه‌نگاران چه وضعیت‌هایی را می‌توانند زن‌کشی نام‌گذاری کنند. با اینکه برای زن‌کشی تعاریف گوناگونی هست، نهادهای بین‌المللی مختلفی که روی این مساله کار می‌کنند توافق دارند زن‌کشی «قتل عمدی زنان است به این علت که آن‌ها زن هستند».
حدود ۶۰ درصد زن‌کشی‌ها توسط همسران آن‌ها یا شرکای زندگی‌شان اتفاق می‌افتد. بر اساس تعاریف سازمان جهانی بهداشت، زن‌کشی با قتل مردان متفاوت است، به این دلیل که بیشتر موارد زن‌کشی «متضمن است با آزار مداوم در خانه، تهدید یا ارعاب، خشونت جنسی، یا موضعیتی که زنان قدرت یا منابعی کمتر از شریک زندگی‌شان دارند».
دستورالعمل فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران برای پوشش خشونت علیه زنان
فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) دستورالعمل مختصری در ۱۰ ماده برای پوشش خشونت علیه زنان منتشر کرده و به روزنامه‌نگاران توصیه می‌کند در پوشش‌های خبری این نوع خشونت‌ها مواد آن را در نظر داشته باشند:
۱. تعریف خشونت علیه زنان را بدانید تا در پوشش اخبار خود تشخیص دهید که این نوع خشونت رخ داده است یا نه.
۲. از زبان صحیح و بدون قضاوت استفاده کنید و تفاوت بین اصطلاحات این حوزه را رعایت کنید.
۳. افرادی را که دچار چنین مصیبت‌ها و سختی‌ها هستند «قربانی» توصیف نکنید، مگر اینکه خودشان از این کلمه استفاده کرده باشند.
۴. در مصاحبه با کسانی که خشونت را از سر گذرانده‌اند ضمن مراقبت، درخواست‌های مصاحبه‌شونده را در نظر داشته باشید تا از آسیب‌های بیشتر همچون انگ اجتماعی برحذر باشد.
در مصاحبه با کسانی که خشونت را از سر گذرانده‌اند ضمن مراقبت، درخواست‌های مصاحبه‌شونده را در نظر داشته باشید تا از آسیب‌های بیشتر همچون انگ اجتماعی برحذر باشد.۵. با آسیب‌دیده با احترام رفتار کنید.
۶. از آمار و اطلاعات سوابق اجتماعی استفاده کنید تا مخاطبان از تصویر بزرگ‌تری از اجتماعی که در آن خشونت رخ داده آگاه باشند.
۷. همه داستان را تعریف کنید؛ فقط روی جنبه‌های تراژیک ماجرا یا یک مورد خاص متمرکز نشوید؛ بلکه آن اتفاق را از منظر یک مساله اجتماعی سابقه‌دارتر و بخشی از تاریخ اجتماعی که خشونت در آن رخ داده گزارش کنید.
۸. گمنامی افراد را رعایت کنید؛ حریم خصوصی و امنیت آسیب‌دیدگان و شاهدان ماجرا را حفظ کنید.
۹. ملاحظه‌های محلی را در نظر داشته باشید. برای مثال، زنان که در معرض آسیب هستند ممکن است در مواجهه با فیلمبرداران مرد خجالت‌زده شوند.
۱۰. اطلاعات مفید فراهم کنید؛ گزارش‌هایی که شامل جزئیات تماس با نهادهای حمایت‌کننده محلی است، می‌تواند برای افرادی که در جوامع محلی فعالیت و زندگی می‌کنند حیاتی و مفید باشد.
راهنمای یونسکو برای روزنامه‌نگاران
در سال ۲۰۱۹ یونسکو دستورالعملی مفصل در ۱۵۲ صفحه با عنوان «گزارش خشونت علیه زنان و داختران: راهنما برای روزنامه‌نگاران» منتشر کرد.
در فصل دوم این کتاب راهنما، دستورالعملی آمده است درباره اینکه چگونه با فرد آسیب‌دیده از خشونت علیه زنان برخورد و پوشش خبری داده شود. همچنین گفته شده که با افرادی که چنین خشونت‌هایی را تجربه کرده‌اند به چه شیوه‌ای مصاحبه شود.
توصیه‌های کلی این راهنما می‌گوید ابتدا باید درباره این خشونت‌ها در رسانه‌ها صحبت شود و چنین اتفاقاتی از سایه بیرون بیایند. مساله دومی که دستورالعمل یونسکو روی آن تأکید کرده این است که پیش‌زمینه اجتماعی ماجرا شرح داده شود و فقط به مورد خاصی که موضوع پوشش خبری است اکتفا نشود.
این کتاب راهنما نیز بر استفاده از زبان و خودداری از به کار بردن عبارت‌ها و اصطلاح‌هایی که معنای خاصی را به ذهن متبادر می‌کنند و باعث انگ اجتماعی می‌شود تأکید دارد. بنابراین گزارشگر در گزینش کلماتی که در گزارش خود استفاده می‌کند دقت داشته باشد.
باید در انتخاب تیترهایی که برای گزارش‌های خشونت علیه زنان تهیه می‌شود دقت کرد و فقط تیترهایی انتخاب نشود که بخواهد احساسات را جریحه‌دار کند.راهنمای یونسکو می‌گوید، باید در انتخاب تیترهایی که برای گزارش‌های خشونت علیه زنان تهیه می‌شود دقت کرد و فقط تیترهایی انتخاب نشود که بخواهد احساسات را جریحه‌دار کند. رواج رسانه‌های اجتماعی رعایت این ملاحظه را سخت‌تر کرده است. راهنمای یونسکو تأکید می‌کند که در گزارش‌ها واقعیت گفته شود و از احساسات‌گرایی در گزارش‌ها پرهیز شود.
جالب است که دستورالعمل یونسکو می‌گوید کمتر از دوربین‌های مخفی و سایر روش‌های افشای اطلاعات در موارد مربوط به خشونت علیه زنان استفاده شود. به‌عبارت دیگر، روزنامه‌نگاران از روش‌های غیرمنصفانه برای دستیابی به اخبار و تصاویر و اطلاعات استفاده نکنند. همچنین باید از زبانی که شروع به نصیحت افراد می‌کند یا در مورد واقعه داد سخن می‌دهد و دست به قضاوت می‌زند پرهیز کرد.
این دستورالعمل می‌گوید باید مراقب بود که آسیب‌دیده خشونت با گزارش‌هایی روزنامه‌نگاران دچار رنج مضاعف نشود. به‌عبارت دیگر، روزنامه‌نگاران کاری نکنند که با پوشش خبری آن‌ها، آسیب‌دیدگان دوباره، آسیبی علاوه بر آسیب اصلی، تجربه کنند.
راهنمای یونسکو برای پوشش خشونت علیه زنان روی روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا (solutions journalism) تأکید زیادی دارد و می‌گوید، پوشش خبری این خشونت‌ها باید طوری باشد که به راه‌حل‌های اجتماعی منجر شود، نه اینکه فقط بخواهد مخاطبان را درگیر داستان و جزئیات ماجرا کند.
نکته دیگری که راهنما به آن توجه کرده این است که باید پیش و بعد از انتشار گزارش و در هنگام تهیه گزارش، برای بازماندگان وقت گذاشت. نباید این‌گونه باشد که بعد از انتشار گزارش، دیگر سراغ بازماندگان نرفت یا به درخواست‌های آن‌ها یا حرف‌هایی که در دل دارند گوش نداد.
باید مراقب بود که آسیب‌دیده خشونت با گزارش‌هایی روزنامه‌نگاران دچار رنج مضاعف نشود.بررسی‌های محققان استرالیایی
«جورجینا ساترلند» محقق دانشگاه ملبورن و همکارانش در سال ۲۰۱۶ پژوهشی را انجام دادند که مروری بود بر ۱۱ دستورالعمل برای روزنامه‌نگاران در زمینه پوشش خبری خشونت علیه زنان.
آن‌ها با بررسی این موارد که به سازمان‌های حمایتی در استرالیا، بریتانیا، آمریکا و نیوزیلند مربوط بود، به این نتیجه رسیدند که بیشتر این دستورالعمل‌ها وجه اشتراکاتی دارند که می‌تواند در پوشش خشونت علیه زنان برای روزنامه‌نگاران مفید باشد. البته برخی از این راهنماها کامل‌تر از بقیه بوده و برخی دیگر فقط مواردی از آنچه محققان استرالیایی گردآوری کرده، توصیه کرده‌اند.
اما به‌طور کلی، این ۱۱ دستورالعمل نیز بر همان اصولی تأکید کرده‌اند که سازمان‌هایی همچون فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران و یونسکو هم بر آن‌ها تأکید دارند.
این دستورالعمل‌ها توصیه کرده‌اند که به‌جای تمرکز کردن روی سوژه‌های فردی، پیش‌زمینه وسیع‌تر اجتماعی را در گزارش‌ها منعکس کنند. به این ترتیب آن‌ها نشان می‌دهند این خشونت‌ها نه یک اتفاق فردی بلکه یک مساله اجتماعی است.
بیشتر این دستورالعمل‌ها توصیه کرده‌اند که در گزارش‌ها آمار و اطلاعات محلی مربوط به موضوع هم بیاید. دستورالعمل‌ها گفته‌اند نباید گزارش باعث اشاعه افسانه‌ها و برداشت‌های نادرست در موضوع خشونت علیه زنان شود. تا حدی همه این دستورالعمل‌ها بر استفاده درست از زبان و خودداری از اصطلاحات و عبارت‌های نادرست در تهیه گزارش‌ها تأکید کرده‌اند.
در بیشتر این گزارش‌ها آمده است: نباید زنان را به‌گونه‌ای در گزارش‌ها توصیف کرد که گویی رفتار آن‌ها علت خشونت‌ها بوده است یا آن‌ها در این چنین بلایی بر سرشان آمده است، نقش داشته‌اند. نکته جالبی که در چند دستورالعمل این تحقیق آمده این است که نباید در گزارش‌ها از افعال مجهول استفاده کرد به‌گونه‌ای که مرتکبان خشونت در گزارش‌ها غایب باشند و فقط زنانی که خشونت بر آن‌ها اعمال شده در گزارش حضور داشته باشند.
نباید از مردانی که دست به خشونت زده‌اند با صفت‌هایی مثل دیو و هیولا استفاده کرد و این‌گونه جلوه داد که خشونتی که در گزارش به آن اشاره می‌شود یک امر استثنایی و خارج از هنجار بوده است.همچنین نباید از مردانی که دست به خشونت زده‌اند با صفت‌هایی مثل دیو و هیولا استفاده کرد و این‌گونه جلوه داد که خشونتی که در گزارش به آن اشاره می‌شود یک امر استثنایی و خارج از هنجار بوده است. همچنین گفته شده در گرفتن اطلاعات درباره خشونت‌ها، گزارشگران نباید سراغ آشنایان دوری بروند که اطلاعات زیادی درباره سوابق بازماندگان و شرایط اتفاق ندارند.
همچنین در گزارش‌ها فقط به اظهارات پلیس یا مأموران اعمال قانون اتکا نکنند و به‌سراغ منابع خبری جایگزین رفته و صدای متخصصان و پژوهشگرانی که اوضاع اجتماعی و شرایط بازماندگان را تحلیل می‌کنند را نیز بشنوند.
نتیجه‌گیری و چند توصیه حرفه‌ای
گزارش‌های خبری درباره خشونت علیه زنان در دستورالعمل‌های حرفه‌ای به طور عمده دارای سه ویژگی حساسیت، مسئولیت‌پذیری و رعایت اخلاق است. به‌عبارت دیگر، به روزنامه‌نگاران توصیه شده حساسیت‌های بازماندگان خشونت علیه زنان و موارد قتل را در نظر بگیرند تا با پوشش‌های رسانه‌ای، آسیب بیشتری به آن‌ها وارد نشود.
از سوی دیگر، با در نظر گرفتن مسئولیت اجتماعی در پوشش رویدادها، نقش ناظر و هشداردهنده را نیز بازی کنند و کژرفتاری‌ها و اتفاقات تلخ جامعه را منعکس کنند تا از موارد مشابه بعدی جلوگیری بشود.
برای متعادل‌کردن این مسئولیت حرفه‌ای و رعایت حساسیت‌های بازماندگان خشونت و قتل، روزنامه‌نگاران باید اخلاق حرفه‌ای را در نظر داشته باشند و این اخلاق حرفه‌ای می‌تواند اصولی داشته باشد که چکیده آن‌ها بر مبنای مرور دستورالعمل‌های موجود چنین است:
با بازماندگان خشونت‌ها باید با احترام رفتار کرد و قبل و حین و بعد از تهیه و انتشار گزارش‌ها برای آن‌ها وقت گذاشت و خواسته‌هایشان را لحاظ کرد.۱. زبانی که در گزارش‌ها استفاده می‌شود اهمیت زیادی دارد و روزنامه‌نگاران تخصصی این حوزه باید آن را یاد بگیرند.
۲. پیش‌زمینه اجتماعی رویداد باید برجسته شود و فقط به بررسی یک مورد خاص اکتفا نشود. باید به ریشه‌ها و علت‌های بزرگ‌تر ماجرا در پس‌زمینه یک مساله اجتماعی پرداخته شود، تا تعریف یک ماجرا با مختصات خاص و فردی.
۳. با بازماندگان خشونت‌ها باید با احترام رفتار کرد و پیش و حین و بعد از تهیه و انتشار گزارش‌ها برای آن‌ها وقت گذاشت و خواسته‌هایشان را لحاظ کرد.
۴. تصویر ارائه‌شده از واقعیتی که رخ داده است همه‌جانبه و کامل باشد و از احساسات‌گرایی پرهیز شود.
۵. پوشش خبری باید طوری باشد که در میسر روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا، بتواند راه‌حل‌هایی برای مشکلاتی که گزارش می‌کند ارائه دهد و فقط به طرح هیجان‌انگیز ماجرا با جزئیاتی که از نظر احساسی مخاطبان را درگیر کند اکتفا نشود.
۶. در گرفتن اطلاعات درباره حادثه، به منابع محدود مثل پلیس اتکا نشود و گزارشگران تلاش کنند صدای مختصصان نیز درباره وضعیت جامعه محلی و شرایط بازماندگان شنیده شود.
۷. در گزارش‌ها باید منابع و اطلاعاتی که جوامع محلی که اتفاق در آن رخ داده ارائه شود تا اگر کسی در معرض خشونت بود یا تجربه مشابهی داشت بتواند به نهادهای حمایت‌کننده مراجعه کند.
۷. باید با حفظ حریم خصوصی یا رعایت حساسیت‌ها و ملاحظاتی که بازمانده خشونت خانگی دارد، از اینکه او به‌طور مضاعف و دوباره گرفتار از این خشونت‌ها آسیب ببیند پرهیز کرد.
منبع: ایرنا