نوروز و تحویل سال نو آیینی دیرینه و کهن در تاریخ ایران باستان است که مردمان در واپسین روزهای اسفند، خود را مهیای استقبال از آن می کردند و نویددهندگانی آمدن آن را نوید می دادند.

روزهایی که تقویم و روز شماری وجود نداشت که ساعت و ثانیه آمدن بهار از قبل در آن نوشته شده باشد و گروهی بر اساس ماموریت نانوشته ای، با دیدن جوانه گیاهی، درختی یا شاخه ای، در کوی و برزن، بر تبل و دهل می نواختند و شاعرانه آمدن بهار را نوید می دادند.  

این پیام آوران نوروز، دو شخصیت به نام های عمو نوروز و حاجی فیروز بودند که شخصیت آنان را می‌توان برآیند یک اندیشه یا تخیل جمعی دانست که در مسیر تاریخی‌ خود از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ کرده و روایتی مختلف ولی‌ با هسته‌ای یکسان، پدیدآورده اند.

چهره ای که این روزها با تغییر بافت و سبک زندگی همراه شده و فشار اقتصادی و کسب درآمد مسیر جدیدی پیش روی این پیام آوران نوروز گذاشته است تا آن جا که  با دیدنشان، شیشه خودروها بالا می رود و نگاهی متکدی گرایانه به آنان می شود.

تغییر چهره ای که پژوهشگر آیین های ایرانی، عامل به وجود آمدن آن را بحران های اقتصادی دانست که باعث شد کمک های از روی نشاط و خودخواسته مردمان به حاجی فیروزها، رنگ تکدی گری بگیرد.

هوشنگ جاوید در گفت و گو با خبرنگار حوزه زنان و خانواده ایرنا درباره تاریخچه چگونگی پیام آوری نوروز در برهه ها و خطه های مختلف توضیح داد: در گذشته دور که میزان سواد عمومی جامعه پایین بود، براساس قاعده و روش احترام به کسانی که سواد داشتند، تاریخ و تقویم برای جامعه مشخص می شد.

وی ادامه داد: این ها پیش از اسلام خانواده دبیران بودند که بعد از اسلام به دو شکل رشد کردند، نخست جامعه ای که به سمت مکاتب درسی رفتند و دیگرانی که سواد اندکی داشتند اما در کل به واسطه این افراد تقویم شناخته می شد و برای یادآوری این تقویم به مردم، یک عده افراد کار خبررسانی را در شکل های مختلف در نمادهای سور و سوگ یعنی چه جشن ها و چه عزاها به مردم ابلاغ می کردند.

این پژوهشگر آیین های ایرانی با اشاره به این که این افراد غالبا شاگردان مکتب خانه ای بودند که به توصیه استاد خود، شروع ماه رمضان یا نوروز و سایر آیین ها را نوید می دادند، خاطرنشان کرد: این اعلام تقویمی در مورد نوروز بعد از اسلام به دلیل این که جامعه ما مبتنی بر کشاورزی و شبانی بود حکایت دیگری پیدا کرد.  بدین گونه که وقتی شبان ها، در برخی نقاط ایران مانند کوه های خراسان و مناطق کویری یا در فارس که بهار زودتر می آمد، گله ها را به چرا می بردند، این گل ها را جمع می کردند و در آیین گل گردانی که از دل جامعه کهن ایرانی بیرون آمده تقویم شناسی می کردند؛ در واقع به سواد فرد کاری نداشتند و در آمدن گل به منزله آمدن مدن بهار بهار بود.

وی ادامه داد: در جاهای دیگر ایران هم وقتی مژده بخش ها به عنوان نوروز خوان با عناوینی همچون عمو نوروز و حاجی فیروز می آمدند می خواستند بهار و سال نو را نوید دهند و به دلیل مژده بخشی، مزد این عمل آنان را مردم از همت عالی خود می پرداختند یعنی یا پول یا جنس می دادند.

جاوید درباره نحوه این پرداخت مردمی هم توضیح داد: این مژده دهندگان، با کیسه ای برگردن آویخته می آمدند و مردم کمک های خود را داخل کیسه نمی ریختند و دادن کمک به دست این حاجی فیروزها توهین محسوب می شد.

جاوید با تاکید بر این که حاجی فیروزها محصول یک بخش از جامعه بودند و فراگیر همه شهرها نبودند، یادآور شد: در دوره پهلوی اول، بر روی حاجی فیروزها مانور و تبلیغ بسیار شد زیرا می خواستند سطح ملی متناسب جدید ایجاد کنند که چندان موفق عمل نکردند.

وی با بیان این که هزاران تعبیر بر حاجی فیروزها نوشته شده که مشخص نیست کدام اصل و سندیت دارد و کدام جعلی است، تصریح کرد: نکته مهم این که این ها می آمدند مردم را شاد کنند و حرف دل مردم را به طنز می زدند و مردم هم با پرداخت آنان را شاد می کردند. یک وقت هایی هم مانند امسال با سختی شروع و در حال خاتمه یافتن است متن شعرها را مطابق سلیقه مردم بیان می کردند.

این پژوهشگر آیین های ایرانی با ابراز تاسف از این که بدعت چنین تولیداتی اکنون وجود ندارد، متذکر شد: امروزه به سبب دگرگونی های تاریخی و اقتصادی، بسیاری محتاج نان شب هستند که همین امر شکل حاجی فیروز را هم تغییر داده و نوید دهندگان نوروز بیشتر از خانواده های کولی و سرگردان هستند که محتاج نان شب از هر فرصتی برای کسب درآمد استفاده می کنند.

جاوید با ابراز امیدواری از تغییر وضعیت اقتصادی که باعث تغییر فرهنگ و آیین ایرانی هم می شود، خاطرنشان کرد: این افراد درست است که تلاش می کنند مردم را با ساز و دهل و آواز نوروزی شاد کنند اما در واقع غم و تمنای نان است که آنان را به چهارراه ها  جهت تکدی گری کشانده است و دست کمک به سوی هر عبورکننده ای دراز می کنند وگرنه در گذشته هیچ حاجی فیروزی دستش را جلوی مردم دراز نمی کرد و مردم داوطلبانه کمک می کردند.

وی ضمن گلایه از اهمال نگاه شهرداری ها به ایجاد فضایی با نشاط و مختص معرفی آیین های نوروزی تاکید کرد: شهرداران باید نسبت به این قضیه برنامه ریزی کنند و مامور شادی راه بیاندازند.

گزارش از: فاطمه دهقان نیری