صاحب‌نظران و پژوهشگران داخلی و خارجی به اتفاق، قیام 15 خرداد 1342 را سرآغاز نهضتی می‌دانند که سرانجام، تغییر رژیم را در پی داشت. یکی از ویژگی‌های قیام خودجوش پانزدهم خرداد که نظر همگان را به خود معطوف داشت، حضور پررنگ و فعالانه زنان در این جنبش بود؛ زنانی که با حفظ ارزش‌های اصیل مذهبی و سنتی خود در عین حال حضور و مشارکت گسترده‌ای در عرصه اجتماع و سیاست داشتند. امری که در دوران پهلوی اول و دوم بی‌سابقه بود.

هرچند نظیر چنین حرکت‌هایی از جانب زنان ایرانی در قیام علیه قرارداد تنباکو و نیز انقلاب مشروطه وجود داشته است، اما با روی کار آمدن پهلوی‌ها و ارائه الگوی زن غربی و تجددمآب، بسیاری از زنان مسلمان ایرانی به جای ورود به عرصه اجتماع و سیاست، به حاشیه رانده شده و منزوی‌تر از گذشته شده بودند. حضور فعالانه زنان در این دوره، محدود به قشر خاصی بود که به کلی از الگوی زن سنتی و مذهبی گذشته بریده شده بودند. اما اکنون در نهضتی که به رهبری امام خمینی (ره) به پا شده بود، زنان با الهام از الگوی کامل زن مسلمان، خانه‌نشینی را رها کرده و هم‌پای مردان در عرصه سیاست و برای نقش‌آفرینی در میادین آن گام می‌نهادند.

تحول در نحوه نگرش و در نتیجه الگوی رفتاری زنان ایرانی، مرهون بازتفسیر و قرائت مترقی از اسلام و جایگاه زن در این آیین آسمانی از سوی برخی از دین‌شناسان و دین‌پژوهان بوده است. یکی از افرادی که در تحول جایگاه زنان مسلمان از خانه‌نشینی و انزوا به حضور فعال در اجتماع نقش داشت، امام خمینی (ره) بود. بنا به اهمیت شایان توجه دیدگاه‌ها و سخنان امام خمینی (ره) در تغییر نگرش زنان نسبت به جایگاه خود و ایجاد انگیزه در آنها برای دخالت در امور سیاسی و اجتماعی، به بررسی دیدگاه امام درباره زنان می‌پردازیم.

زن در اندیشه امام خمینی(ره)
جاذبه امام خمینی (ره) و در نهایت پذیرش ایشان به عنوان رهبری انقلاب علیه رژیم پهلوی از سوی مردم، در گرو گفتمان دینی نوین ایشان و نحوه برخورد با مسائل و مفاهیم گوناگون از جمله زنان، آزادی، غرب، علم، تکونولوژی و ... بود.

برخلاف برخی روحانیون سنتی که قائل به نقش سیاسی و اجتماعی و حتی حق آموزش برای زنان نبودند، امام با بیان جایگاه زن و مرد در اسلام، به تکریم زنان و تشویق آنان در جهت تلاش برای احقاق حقوقشان پرداخت. امام خمینی (ره) راهی معقول و معتدل را بین دو گفتمان سنتی که با کلیت غرب و آموزه‌های مدرن آن سرسختانه مخالفت می‌کرد و نیز گفتمان متجدد که به یک‌باره به تمامی‌ سنت پشت پا می‌زد و راه نجات را تقلید همه‌جانبه از غرب می‌دانست، انتخاب کرده و راهی نو را پیش روی مردم نهاد. یکی از قشرهایی که تحت‌تأثیر نگرش و گفتمان امام خمینی (ره) قرار گرفت، زنان ایرانی بودند.

به سبب اینکه از اهداف مهم نوگرایانه رژیم پهلوی، تغییر در الگوی زن ایرانی بود، امام خمینی (ره) مسئله زنان را شدیداً مورد توجه قرار داده و آنان را به طور مستقیم مورد خطاب قرار می‌داد. ایشان در سخنان خود همواره دغدغه خود را نسبت به زنان و سرنوشت آنها در رژیم پهلوی بیان می‌داشت.

"من می‌توانم بگویم که در زمان این پدر و پسر (پهلوی‌ها) به بانوان ما بیشتر ظلم شد تا به سایر اقشار."(1) "نسبت به زن، این قشر انسان‌پرور و آموزگار چه ظلم‌ها و خیانت‌های در ظاهر فریبنده‌ای به اسم زن مترقی روا داشتند."(2)

"شاه از آزادی زنان صحبت می‌کند. آزادی کدام زن؟ در ایران زنان باشخصیت که خواستار حقوق انسانی خود هستند، می‌دانند که آزادی زن در منطق شاه، یعنی به انحطاط کشانیدن زن از مقام انسانی او و در حد یک وسیله با او رفتار کردن. آزادی زن در منطق شاه، یعنی پرکردن زندان‌ها از زنان ایرانی که حاضر نیستند به پستی‌های اخلاقی شاهانه تن بدهند."(3)

"قلم‌های مسموم خطاکار و گفتار گویندگان بی‌فرهنگ در این نیم‌قرن سیاه اسارت‌بار عصر ننگین پهلوی، زن را به منزله کالایی خواستند درآورند."(4)

امام از زنان می‌خواستند الگوی وارداتی و مورد تبلیغ رژیم که همان الگوی زن مدرن غربی بود را رها کرده و دختر پیامبر اسلام و نیز زینب کبری را به عنوان الگوی راستین زن مسلمان برگزینند؛ چراکه از هماهنگی کامل با دین، هویت و فرهنگ ایرانی برخوردار است. امام خمینی (ره) در سخنان خود، نقش مثبت زنان در جنبش‌های پیشین ایران نظیر جنبش تنباکو و انقلاب مشروطه را به آنان یادآوری کرده و خواستار نقش‌آفرینی دوباره آنها در عرصه سیاست شدند. در اینجا می‌کوشیم به گوشه‌ای از بیانات امام خمینی (ره) در رابطه با زنان که بیانگر دیدگاه ایشان نسبت به زن بود، اشاره کنیم.

"زن‌ها اختیار دارند؛ همان طوری که مردها اختیار دارند. خداوند شما زنان را با کرامت خلق کرده است، آزاد خلق کرده است."(5)

"زن انسان است. آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه‌ است. از دامن زن انسان‏ها پیدا می‏شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به‏وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می‏کند و با تربیت صحیح خودش‏کشور را آباد می‏کند. مبدأ همه سعادت‏ها از دامن زن بلند می‏شود. زن مبدأ همه سعادت‌ها باید باشد."(6)

"زن‏ها مردان‏شجاع را در دامن خود بزرگ می‏کنند. قرآن کریم انسان‏ساز است و زن‏ها نیز انسان‏ساز؛ اگرزن‏های انسان‏ساز از ملت‏ها گرفته بشود، ملت‏ها به شکست و انحطاط مبدل خواهند شد، شکست ‏خواهند خورد، منحط خواهند شد."(7)

"اسلام زن را مثل مرد می‌داند. همان‏طوری‌که مرد در همه شئون دخالت دارد، زن هم‏دخالت دارد، همان‏طوری‌که مرد باید از فساد اجتناب کند، زن هم باید از فساد اجتناب کند."(8)

"اسلام نظر خاص بر شما بانوان دارد، اسلام وقتی که ظهور کرد در جزیره‏العرب، بانوان‏ حیثیت‏ خودشان را پیش مردان از دست داده بودند، اسلام آنها را سربلند و سرافراز کرد، اسلام‏ آنها را با مردان مساوی کرد. عنایتی که اسلام به بانوان دارد بیشتر از عنایتی است که بر مردان ‏دارد."(9)

"اسلام با آزادی زن نه تنها موافق است، بلکه خود پایه‌گذار آزادی زن در تمام ابعاد وجودی زن است."(10)

"از نظر حقوق انسانی تفاوتی بين زن و مرد نيست، زيرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خويش را همچون مرد دارد. بله در بعضی موارد تفاوت‌هايی بين زن و مرد وجود دارد که به حيثيت انسانی آنها ارتباط ندارند."(11)

تحت تأثیر نگرش و آموزه‌های امام خمینی (ره) و دیگر مذهبیون مترقی، زنان روحیه خود را بازیافته و با حفظ ارزش‌های دینی خود وارد عرصه سیاست شدند. حضور چشم‌گیر زنان در قیام 15 خرداد 1342 یکی از اولین تحرکات زنان در دفاع از نهضت امام خمینی (ره) بوده است. از آن‌جاکه زنان قم پیشرو دیگر زنان ایرانی در این قیام بودند، در این نوشتار به نقش و جایگاه ایشان اشاره خواهیم داشت.

نگاهی به زمینه‌های قیام 15 خرداد
سیاست‌های سکولاریستی رژیم پهلوی همواره مورد انتقاد و نارضایتی بخش بزرگی از روحانیون و اقشار مذهبی جامعه قرار داشت. اوج مخالفت‌ها با سیاست‌های دین‌ستیز رژیم شاه با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت اسدالله علم به تاریخ 16 مهر 1341 برمی‌گردد.

سه شرط مندرج در این لایحه یعنی حذف قید اسلام از شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان، اجرای مراسم تحلیف با هر کتاب آسمانی به جای قرآن و دادن حق رأی به زنان، مخالفت روحانیت و دیگر مذهبی‌ها را برانگیخت. از نظر آنها، هدف رژیم تخفیف اسلام بود و دادن حق رأی به زنان از سویی حربه‌ای برای مترقی جلوه‌دادن اصلاحات و برنامه‌های رژیم و از دیگر سو، متحجر نشان دادن روحانیون مخالف بود. از این‌رو به مخالفت همه‌جانبه با این لایحه پرداختند و در این بین مردم نیز به حمایت از علما برخاستند.

موج مخالفت علما با این لایحه و سیل تلگراف‌ها به دربار، در نهایت دولت اسدالله علم را پس از دو ماه مقاومت، مجبور به لغو این لایحه در 10 آذر 1341 کرد.(12) اما محمدرضا شاه تلاش کرد تحقق خواسته‌های خود را از راه دیگری دنبال کند. بدین منظور او اصول شش‌گانه انقلاب سفید را در 21 دی ماه 1341 برای اعلام همه‌پرسی به اطلاع مردم رساند.

امام خمینی (ره) و دیگر علما با انقلاب سفید شاه مخالفت کرده و به آن اعتراض نمودند. زیرا دوستی و اتحاد با اسرائیل و ایجاد فاصله میان کشورهای اسلامی ‌و مسلمانان ایران را از جمله عواقب طرح انقلاب سفید می‌دانستند. به همین دلیل روحانیون با صدور اعلامیه‌هایی مردم را از شرکت در همه‌پرسی منع کرده و این طرح را خدشه‌ای بر مذهب و قانون اساسی خواندند. عده‌ای از روشنفکران و تشکل‌های سیاسی نیز با صدور بیانیه‌هایی علما را همراهی کردند. به دنبال صدور این اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها، بازارها تعطیل شد. مردم از آغاز بهمن 1341 تا روز همه‌پرسی به‌طور گسترده چند روز پیاپی تظاهرات برپا کردند و در مساجد حضور یافتند و علیه رژیم شاه و همه‌پرسی شعار دادند. اما محمدرضا شاه به این اعتراضات وقعی ننهاد و همه‌پرسی را به انجام رساند. سرانجام در 6 بهمن 1341 در یک همه‌پرسی ساختگی به اصلاحات رأی مثبت داده شد.

هم‌زمان با فرارسیدن نوروز 1342، امام خمینی (ره) و دیگر علما از مردم خواستند تا نوروز امسال را جشن نگیرند و به‌عنوان اعتراض به سیاست‌های ضددینی رژیم شاه، عزای عمومی ‌برپا دارند. روز دوم فروردین هنگامی‌که طلاب و مردم در مدرسه فیضیه قم مشغول سوگواری بودند، مأموران ساواک با طرح قبلی در این مراسم حضور یافتند و مجلس را برهم زدند. در این واقعه، مأموران امنیتی به ضرب و جرح طلاب پرداخته و کشتار فجیعی به راه انداختند.

در این زمان نارضایتی مردم از اقدامات رژیم به اوج خود رسیده بود. امام خمینی (ره) در مراسم محرم 1383، مصادف با خرداد 1342 علاوه بر ذکر مصیبت امام حسین (ع) به سیاست‌های دین‌ستیزانه شاه و رابطه با آمریکا و به‌خصوص اسرائیل و نیز حمله به مدرسه فیضیه اشاره می‌کند.

تاریخی‌ترین سخنرانی امام در عصر عاشورای آن سال مصادف با 13 خرداد در مدرسه فیضیه قم بود که طی آن به طور مستقیم محمدرضا شاه را مورد خطاب قرار می‌دهد و با صراحت از عملکرد رژیم‌اش انتقاد می‌کند و رابطه او با اسرائیل را زیر سؤال می‌برد.(13)

محمدرضا شاه که با سخنان امام به شدت تحقیر شده بود، دستور دستگیری او را صادر می‌کند. روز 14 خرداد عده‌ای از یاران و نزدیکان امام خمینی (ره) دستگیر شدند و در نیمه‌شب 15 خرداد مأموران و کماندوهای رژیم برای دستگیری امام به منزل حاج‌آقا مصطفی که امام در آنجا به سر می‌برد، هجوم آوردند. خبر دستگیری امام به سرعت نه‌تنها در قم، بلکه در سایر شهرهای ایران پیچید. مردم در حمایت از امام خمینی (ره) دست به تظاهرات زدند. نقش زنان قم در این قیام شایان توجه است.

زنان قم و حمایت از نهضت امام خمینی (ره)
"براى نخستین‌بار در تاریخ نهضت روحانیت، زنان با ایمان قم نیز در کنار مردان در حالى‌که بسیارى کودکان خردسال خود را در بغل داشتند، به جمع تظاهرکنندگان خشمگین پیوستند. صحن حضرت معصومه (س) و میدان آستانه و اطراف حرم و خیابان‏ها از وجود ده‌ها هزار مرد و زن، پیر و جوان موج مى‏زد، جمعیت مرد و زن به خیابان‏ها ریختند تا با راهپیمایى خود به نفع آیت‌اللَّه خمینى شعار دهند و دستگاه جبار را به باد نفرین و لعنت بگیرند، تا بدین‌گونه سهم خود را در این حادثه بزرگ ادا کنند."(14)

"نقش زنان غیور و مسلمان قم در جنبش و شورش ضدحاکم چشمگیرتر بود. بسیارى از این زنان فداکار و انقلابى، کودکان شیرخوارشان را همراه آورده بودند. ورود زنان به صف تظاهرکنندگان از جان‌گذشته، مردان را تکان داد و به خروش افکند."(15)

هنگامی‌که خبر دستگیری امام در شهر قم پیچید، مردم قم در اعتراض به دستگیری ایشان دست به قیام زدند. عده زیادی در مقابل منزل ایشان جمع شده و از آنجا در حالی‌که شعار «یا مرگ یا خمینی»سر می‌دادند، به طرف حرم حضرت معصومه (س) شتافتند. در بین آنان عده زیادی زن وجود داشت که پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند.

بسیاری از زنان در حالی‌که همراه مردان شعار می‌دادند، با صدای بلند گریه و ناله می‌کردند. حجت‌الاسلام ناظم‌زاده، یکی از شاهدان واقعه در این خصوص می‌گوید: زنان مانند كسی كه فرزندش مرده باشد گريه می‌كردند و اشک می‌ريختند.(16) هنگامی‌كه عده‌ای از مردم در صحن جمع شده و شعار می‌دادند و برخی هم مشغول سخنرانی شدند، عده‌ای از زنان در كوچه حكيمی ‌قم گرد هم آمدند و خود را با انواع وسایل مجهز کرده و پيشاپيش مردان در كوچه و خيابان به حركت درآمده و به طرف حرم حضرت معصومه (س) حرکت کردند.(17) پس از اینکه تظاهر‌کنندگان، وارد صحن شدند و در آنجا تحصن کردند، گروهی از زنان پایین‌شهر؛ در حالی‌که عکس امام را در دست داشتند و شعارهایی درباره امام خمینی (ره) سر می‌دادند، وارد صحن و به تظاهر‌کنندگان ملحق شدند که در نتیجه‌ آن، هیجان زیادتری در میان مردم ایجاد شد.

بنا به گزارش ساواک، وضعیت قم در ساعت 9 صبح 15 خرداد چنین بوده است:
"جمعیت هنوز در صحن باقى است زنان در مسجد اعظم به نفع خمینى اجتماع نموده‌اند روحانیون طراز اول در منزل حاج سید احمد زنجانى مجتهد جلسه مشورتى دارند."(18)

و نیز در گزارش شهربانى به تاریخ 27/3/42 که درباره وقایع 15 خرداد تنظیم شده آمده است:
"زن‏ها را هم به دنبال آنها (مردان) حرکت مى‌دادند و تعدادى قمه و قداره زیر چادرهاى زن‌ها و تعدادى هم در یک کیسه شکرى ریخته... بین افراد خود تقسیم کرده و وارد صحن مى‌شوند..."(19)

گزارش ساواک و شهربانی از حضور زنان، بیان‌گر آن است که زنان حضور چشم‌گیر و گسترده‌ای در این قیام داشته‌اند.

پس از اینکه تظاهرکنندگان مدتی در صحن ماندند، قصد خروج از حرم را کرده و با سردادن شعار و در حالی‌که زنان پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند، از صحن بیرون آمدند. اما هنوز چند قدمی ‌بیشتر حرکت نکرده بودند که مأموران به مقابله با آنان آمدند و ابتدا به زنان که در صف اول بودند،‌ حمله کردند که در نتیجه‌ آن، تعدادی از آنان کشته و مجروح شدند. پس از مدتی درگیری خشونت‌بار که با حملات مأموران رژیم و مقاومت مردم همراه بود، مردم قم با برجای گذاشتن شهدای زیادی که تعدادی از آنان زن بودند، متفرق شدند.(20) به گفته حجت‌الاسلام سید حمید روحانی، نقش زنان قم بسیار چشم‌گیر بود و نخستین کسانی که در قم به شهادت رسیدند، چهار نفر از زنان بودند.(21)

در میان زنان قم، ساکنان محله چهارمردان نقش عمده‌تری در این تظاهرات‌ها داشتند و در واقع آنان، پیش‌رو زنان قم برای شرکت در انقلاب بودند. امام درباره پیش‌روبودن زنان محله‌ چهارمردان، در تاریخ پنجم اردیبهشت سال 1358، می‌فرمایند:
"نام بزرگ ملت ایران در عالم به رشد سیاسی ثبت شد؛ نام بزرگ قم در بین ملت ایران به رشد سیاسی و فعالیت و جان‌فشانی در تاریخ ثبت شد، نام بزرگ چهارمردان در فداکاری و جان‌نثاری در تاریخ عالم ثبت شد؛ نام بزرگ بانوان ایران ثبت شد؛ نام بزرگ بانوان قم ثبت شد؛ نام بزرگ بانوان چهارمردان ثبت شد؛ بانوان قم و بانوان چهارمردان پیش‌رو این نهضت اسلامی ‌بودند، رشد سیاسی خودشان را اثبات کردند، نهضت را راهنمایی کردند، شما رهبران نهضت هستید، بانوان رهبر نهضت ما هستند، ما دنباله‌ آنها هستیم، من شما را به رهبری قبول دارم و خدمت‌گزار شمایم."(22)
 
کشتار زنان در این تظاهرات، لطمه سنگینی به حیثیت رژیم شاه وارد ساخت. زیرا در تاریخ ایران رسم بر این بوده است که برای زنان حرمت قائل می‌شده‌اند و در تظاهرات و اعتصابات تا حد امکان از ضرب و جرح و کشتار آنان خودداری می‌کردند؛ امری که حتی در دوره استبداد قاجار نیز کمابیش رعایت می‌شد. در بسیاری از حرکت‌های ضداستبدادی علیه رژیم قاجار زنان پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند، زیرا معمولاً مأموران از به کار بردن خشونت علیه زنان خودداری می‌کردند. اما رژیم پهلوی بدون رعایت حرمت زنان، بسیاری را مجروح و نیز به قتل رساند.

کشتار مردم در 15 خرداد، نفرت مردم از رژیم پهلوی را عمیق‌تر کرد و در نهایت زمینه‌های سقوط این رژیم را با سرعت بیشتری فراهم ساخت.

پی‌نوشت
1.    سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، تهران: وزرارت ارشاد و فرهنگ اسلامی،جلد 7، 1369، ص 248.
2.    همان، جلد 16، ص 126.
3.    همان، جلد 22، ص 153.
4.    همان، ج 12، ص 72.
5.    همان، جلد 11، ص 254.
6.    همان، جلد 16، ص 246.
7.    همان، جلد ۱۵، ص ۲۵۷.
8.    همان، جلد 15، ص 232.
9.    همان، جلد 13، ص 221.
10.    همان، جلد 4، ص 192.
11.    همان، جلد 4، ص 364.
12.    جواد منصوری، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، جلد 1، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، ص 261.
13.    برای اطلاع از متن کامل سخنرانی امام در 13 خرداد 1342، بنگرید به: سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، جلد 1.
14.    علی دوانى، نهضت روحانیون ایران، جلد ‏4، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص‏49.
15.    حمید روحانی، نهضت امام خمینى، جلد‏1، انتشارات راه امام،1359، ص‏476.
16.    ساسان طهماسبی، نقش زنان در نهضت امام خمينی،تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی،چاپ اول، 1385، ص66.
17.    روحانی ،همان، ص 476.
18.    جواد منصورى، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، جلد‏2،تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، سند4/ 15، ص‏16.
19.    منصوری، همان، سند 19/4، ص‏18.
20.    عبدالوهاب فراتی، تاريخ شفاهی انقلاب اسلامی‌(از مرجعيت امام خمينی تا تبعيد)، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1379، صص 122 ـ 125.
21.    افق حوزه، 16 خرداد 1388، شماره 231، گفتگو با حجه الاسلام روحانی.
22.    پیشین، جلد 6، ص 85.
برچسب ها: زنان ، امام خمینی ، زن در اندیشه امام خمینی ، انقلاب اسلامی ، 15 خرداد ، قیام 15 خرداد ، زن در تاریخ ، تاریخ ، تاریخ معاصر ، ملیحه خوش بین