به گزارش ایرنا، ماجرا از آنجا آغاز شد که فیلمی در شبکه‌های اجتماعی به سرعت انتشار یافت که در آن نشان داده می شد در یکی از شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد، دختر بچه‌ای حدود ۹ سال به عقد موقت پسر حدود ۲۲ ساله در آمده است، در اندک زمانی این فیلم جهانی شد و واکنش های متعددی پیرامون موضوع کودک همسری به راه افتاد.
موضوع ازدواج زودهنگام موضوع دیروز و امروز نیست و تحلیل گران نگاه موشکافانه تری به آن دارند که نشان می دهد، چگونه مساله ای اجتماعی در طیف های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تنیده می شود.
طبق آمارهای منتشر شده از تارنمای سازمان ثبت احوال کشور در مورد وضعیت سنی زوج‌ها هنگام ازدواج بین سال‌های ۸۹ تا ۹۴ تعداد یک هزار و ۶۷۹ دختر با سن کمتر از ۱۰ سال به ازدواج رسمی و قانونی دیگران درآمده‌اند.
همچنین طبق آمارهای سازمان ثبت احوال کشور درباره "توزیع سنی زوجین در زمان ازدواج" در بازه زمانی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ که آمار سال ۹۰ آن روی سایت سازمان قرار ندارد، تعداد ۴۱ هزار ۴۳۱ دختر زیر ۱۵ سال به عقد رسمی مردانی در سنی ۲۵ تا ۲۹ سالگی درآمده‌اند؛ طبق این آمارها، در این بازه زمانی۷۶۵ دختر زیر ۱۵سال با مردانی ۴۰ تا ۷۵ ساله ازدواج رسمی کرده‌اند.
در بروجرد نیز براساس نظر کارشناسان اورژانس اجتماعی میزان ازدواج های زودهنگام امسال نسبت به سال گذشته بیشتر شده است و مواردی هم کودکان باردار زیر ۱۳ سال به مراکز مشاوره اورژانس اجتماعی مراجعه داشته اند.
بنا بر گفته این کارشناسان در اورژانس اجتماعی بروجرد؛ ترویج این شیوه ای که مبتنی بر کودک - مادر یا مادر- کودک یا همان کودک همسری است به هیچ وجه نمی تواند الگویی مناسب برای جامعه ای خانواده محور باشد.
کارشناسان مختلف اعم از جامعه شناس، پژوهشگران مسائل اجتماعی، روانشناسان و حقوق دانها همه بر این باورند که آنچه که بعنوان یکی از علل و عوامل موثر در ازدواج زود هنگام موثر است و بعبارتی زمینه های رواج کودک همسری را فراهم می کند؛ مسائل فرهنگی، اولویت ندادن به تعهد و تخصص در چرخه مدیریتی جامعه بخصوص در مسائل اجتماعی، فقر و برخی موئلفه های سنتی و عرفی در تشویق به ازدواج زودهنگام بخصوص در دختران است.
کودک همسری موضوعی تنیده در عوامل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی
جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی گفت: مساله کودک همسری در جامعه بعنوان یک مساله اجتماعی قابل تامل و بررسی است که از مجموعه عوامل در هم تنیده با طیف وسیع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نشات می گیرد.
فردین کریمی افزود: ازدواج مقوله ای بود که ابعاد اجتماعی، اقتصادی و حقوقی مشخصی داشت اما امروزه بعد سیاسی آن پررنگ تر شده و سیاست گذاری های جمعیتی آشکار و پنهان زیادی صورت می گیرد که بسیاری از آنها با ازدواج ارتباط مستقیم دارند.
وی با بیان اینکه ازدواج را با توجه به پیامدهای آن برای فرد و جامعه مطالعه می کنند، بیان کرد: از لحاظ فردی، مثلا می توان به مسائلی مثل ترک تحصیل زن به دلیل مشغول شدن به امور شوهرداری و خانه داری و به تبع آن، عدم استقلال مالی زن که امروزه یکی از حقوقی است که گروه های مختلف اجتماعی از جمله فمنیست ها به شدت آن را دنبال می کنند.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی اضافه کرد: امکان سقط جنین به دلیل عدم آمادگی جسمی زن در سن پایین و به خطر افتادن جان زن از دیگر مشکلاتی است که کودک همسری در پی دارد.
بلوغ جسمی برای ازدواج کفایت نمی کند
وی با اشاره به اینکه صرفا سن بلوغ جسمی به تنهایی برای ازدواج کفایت نمی کند، ادامه داد: انسان امروز به دلیل پیچیده شدن زندگی ها نسبت به گذشته، دیرتر به انواع دیگر بلوغ های مورد نیاز برای تشکیل خانواده می رسد.
این جامعه شناس یادآور شد: شاید در گذشته بلوغ جسمی برای ازدواج کفایت می کرد اما به طور قطعی امروز کافی نیست.
سیاسی شدن نهاد ازدواج و ترویج کودک همسری
کریمی اظهار داشت: بسیاری از سیاست گذاری های آشکار و پنهان جمعیتی در نهادهای سیاسی صورت می گیرد بعبارت دیگر، ازدواج هم نهادی سیاسی است و سیاسی شدن این نهاد باعث شده با وجود ممنوعیت ازدواج پایین تر از سن مشخص شده در قانون، تعداد ازدواج های در سن پایین و بعبارتی کودک همسری در سال های اخیر افزایش یابد.
وی افزود: ازدواج مقوله ای چند بعدی در زمینه های حقوقی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که امروزه بیشتر از هر چیزی جنبه سیاسی آن نسبت به سایر جنبه های آن نیاز به بحث و بررسی دارد.
کودک همسری الگویی نامطلوب در جامعه ای خانواده محور
این پژوهشگر مسائل اجتماعی گفت: مادر- کودک و یا کودک - مادری مدل و الگوی خوبی برای داشتن جامعه خانواده محور نیست و بر خلاف انتظار آنچه که امروز به وضوح روشن است این است که سیاست گذاری های غلط اجتماعی، فرد محور شدن را تشدید کرد.
کریمی با تاکید بر شرط بلوغ روانی برای ازدواج اضافه کرد: زن در نهاد خانواده باید توانایی های زیادی داشته باشد از جمله باید توانایی حل مساله و مشکل، مدیریت احساسات در ارتباطات و توانایی کنترل هیجان در رخداد های خوب و بد را داشته باشد.
وی یادآور شد: یکی از دلایلی که خانواده ها به کودک همسری تن می دهند، عدم احساس امنیت جنسی است یعنی آنها می خواهند قبل از هر اتفاقی که همیشه نگرانش هستند، دختر کوچک شان ازدواج کند و خیال خود و ایل تبارشان را از بابت حفظ ناموس راحت کنند.
ازدواج زیر ۱۸ سال، ازدواج زودهنگام تلقی می شود
کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی گفت: ازدواج زودهنگام ازدواجی است که قبل از فراهم شدن شرایط ازدواج از قبیلِ بلوغ، توانایی جسمانی و رشد لازم اتفاق می افتد و طرفین عقد نکاح یا یکی از آنان، به علت فقدان رشد کافی، آمادگی جسمی و یا روحی را برای این امر مهم ندارند در واقع ازدواج رسمی یا غیررسمی قبل از سن ۱۸ سالگی را می توان ازدواج زودهنگام تعریف نمود و کودکی که در این پروسه قرار گرفته را کودک همسر نامید با این وصف ازدواج زودرس یا زودهنگام کودک یک نوع آزار و خشونت علیه سلامت کودکان بشمار می آید که میزان درگیری دختران در این پدیده به مراتب بالاتر از پسران است.
بتول سلیمی منش افزود: از موضوعات مهم و مؤثر در بررسی حقوق و مسائل کودکان تعریف کودک است که در این خصوص قوانین ملی و بین المللی، تعریفی را در این حوزه داشته اند به گونه ای که وفق ماده یک کنوانسیون حقوق کودک؛ منظور از کودک، انسانی زیر ۱۸ سال است مگر آنکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.
سن زیر ۱۸ سال، کودک محسوب می شود
این کارشناس حقوقی افزود: براین اساس سن ۱۸ سالگی مبنای سن کودکی قرار گرفته است اما با وجود اینکه ایران از سال ۷۳ کنوانسیون مذکور را پذیرفته است اما به استناد تبصره یک ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران و همچنین ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است و از لحاظ شرعی رسیدن به سن بلوغ برای ازدواج کفایت می کند.
سلیمی منش افزود: با این وصف، قانون در ایران سن قطعی ازدواج را معین نکرده است بدین ترتیب که در قانون مدنی ماده ۱۰۴۱ سن ازدواج را برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تعیین کرده است و ازدواج کودکان را قبل از سنین مذکور با رعایت مصلحت و اذن ولی جایز دانسته است؛ با این اوصاف ازدواج زیر ۱۳ سال تمام شمسی برای پسران و ۱۵ سال تمام شمسی برای دختران امکان پذیر است.
وی افزود: اما بر اساس ماده ۵۰ قانون حمایت از خانواده، هرگاه مردی بدون این اذن اقدام به ازدواج با دختر زیر ۱۳ سال کند به ۶ ماه تا دو سال حبس محکوم می‌شود و طبق تبصره ماده مذکور این مجازات در مورد ولی دختر که در ارتکاب جرم تاثیر مستقیم داشته باشد و عاقد نیز مجری خواهد بود.
علل گستردگی ازدواج کودکان
این حقوق دان گفت: پدیده کودک همسری متاثر از دلایل متعددی است اما فقر و مشکلات مالی، ملاحظات فرهنگی و قواعد خاص شرعی از جمله ازدواج موقت جزو مهمترین علل شکل گیری آن محسوب می شوند.
وی افزود: کودک همسری را میتوان یکی از مشخصات بارز جوامع مرد سالار نام برد به گونه ای که پدر خانواده به عنوان تصمیم گیرنده اصلی ازدواج برای فرزندان بخصوص دختران شناخته می شود و دخالت کودک در امر ازدواج بسیار کمرنگ می شود.
کودک همسری؛ تابع فرهنگ مردسالاری است
این کارشناس ارشد حقوق گفت: اما با توجه به اینکه در دنیای امروز دختران نقش پررنگ تری نسبت به گذشته در امر ازدواج دارند اما متاسفانه در بعضی از مناطق کشورمان همچنان دیدگاه مردسالارانه حاکم شده و همین امر باعث گسترش سنت غلط کودک همسری در آن مناطق شده است.
به گفته وی علاوه بر این رسم های محلی و عشیره ای باعث می شود که با تکیه بر این فرهنگ های غلط که غالبا مادران نیز در سن کم ازدواج کرده اند، دختران خود را نیز در همان سنین کودکی روانه منزل شوهر کنند.
سلیمی منش با بیان اینکه ازدواج کودکان در ابعاد مختلف دارای ضررهایی است، افزود: از جمله اینکه از منظر روابط زناشویی می توان ازدواج آنان را مصداقی از آزار جنسی نام برد به گونه ای که غالبا رضایت وی نسبت به برقراری ارتباط اهمیت چندانی ندارد و حتی منجر به حاملگی آنها می شود و این کودکان در کنار نقش کودک همسری، وارد مرحله جدیدی به نام کودک مادری می شوند.
وی بیان کرد: بدین معنا که این کودکان زمانی مادر شده که خودشان هنوز کودک محسوب می شوند در این بین کودک باید نقش همسر و مادر را بعنوان تکلیفی که برای وی تعیین شده است اعمال نماید و اگر در این امر موفق نباشد زمینه بروز خشونت نسبت به وی قوت خواهد گرفت.
این کارشناس حقوقی افزود: بدین سان دخترانی که با ازدواج زودهنگام گام در مسیر زندگی زناشویی می گذارند بدلیل پایین بودن سن و عدم اطلاع آنها در خصوص مسائل جنسی، بارداری، مادری و دیگر مسولیت ها بدون هیچ پیش زمینه ای وارد زندگی می شوند و این مسله قطعا آسیب هایی را متوجه آنها و جامعه خواهد کرد.
وی تاکید کرد: باید توجه داشت که به دلیل اینکه کودکان سرمایه هر جامعه محسوب می شوند باید آسیب هایی را که متوجه آنان است به دقت مورد بررسی و پژوهش قرار داد تا علل و عوامل دخیل در وقوع آن به نحو مطلوبی شناسایی شود و همچنین خلاء یا ایرادات احتمالی نیز به نحو موثری رفع شود.
سلیمی منش افزود: در خصوص پدیده کودک همسری لازم است که بیشترین تمرکز به اقدامات فرهنگی در مناطقی که دارای بیشترین نرخ ازدواج زودهنگام است معطوف شود تا با بررسی همه جانبه این پدیده، خانواده ها از مضرات واقعی آن آگاه شوند.
ضرورت اصلاح قوانین و پیشگیری از کودک همسری
سلیمی منش گفت: ارائه خدمات حمایتی و اقتصادی برای حل مشکلات معیشتی افراد مناطق کمتر برخوردار در دستور کار دولت قرار گیرد تا فقر، به عنوان یکی از موثرترین عوامل شکل گیری این پدیده کمرنگ گردد و با توانمندسازی زنان و دختران از ازدواج زودهنگام آنان جلوگیری گردد که سازمانهای حمایتی در این حوزه نقش بسیار موثری خواهند داشت.
این کارشناس ارشد حقوق یادآور شد:اصلاح قوانین در این حوزه و تصویب قوانین حمایتی برای کودکان مدنظر مقنن قرار گیرد تا با وضع قوانین مناسب که با شرایط روز جامعه مطابقت دارد از پدیده شوم کودک همسری جلوگیری شود.
فقر مهمترین علت کودک همسری
معصومه زارعی، پژوهشگر اجتماعی و جامعه شناس در این خصوص گفت: ازدواج کودکان در ایران بر خلاف تصور عموم فقط در روستاها و شهرهای کم جمعیت محدود نمی شود بلکه پدیده ای است که در سراسر کشور رواج دارد و متاسفانه تعداد این ازدواج ها رو به افزایش است.
وی با اشاره به اینکه پدیده کودک همسری دلایل متعددی اعم از فقر و نگاه عرف و سنت دارد گفت: اولین و مهمترین دلیل کودم همسری فقر است بعبارتی می توان بین کودک همسری و فقر اعم از فقر فرهنگی و فقر اقتصادی نسبت مستقیم برقرار کرد. این قشر از جامعه از حقوق خود آگاه نیستند، چون پدر و مادر با رضایت خود با ازدواج کودک موافقت می کنند و کودکان نیز توان ادراکی نسبت به این مساله ندارند و به راحتی قبول می کنند.
زارعی افزود: ازدواج دختران در سن پایین یک بار اقتصادی از دوش خانواده بر می دارد و حتی در برخی خانواده ها سودی هم برای آنها دارد و بعبارتی در برخیاز مناطق کودک همسری نوعی معامله اقتصادی صورت می گیرد که بازنده بزرگ این معامله نه فقط کودک بلکه جامعه ای است که چنین خلاء های قانونی را ایجاد کرده است.
کودک همسری و تصور حفاظت از دختران
این پژوهشگر مسائل اجتماعی با اشاره به اینکه نگاه عرفی و سنتی یکی دیگر از دلایل ازدواج زودهنگام است گفت: در مناطقی از طریق ازدواج در سنین پایین بر این تصور هستند که این اقدام راهی برای حفاظت از دخترانشان است و بر این باورند که با وجود اینترنت و شبکه های مجازی نمی توانند کنترلی بر رفتار کودکان داشته باشند و این شبکه ها ممکن است دختران آنها را وارد در روابطی کند که باعث آبروریزی خانواده شود.
این جامعه شناس افزود: به همین خاطر تصمیم می گیرند تا به اصطلاح چشم و گوش دختر و پسرشان باز نشده است آنها را سر و سامان دهند و مساله دیگر، موضوع فرمانبردار بودن دختران در سن پایین مطرح است بنا بر یک تصور عامیانه و عرفی گفته می شود؛ کم سن می گیریم که خودمان بزرگش کنیم.!
زارعی یادآور شد: گاه یکی از دلایل ازدواج در سنین کم اشتیاق خود دختران است و خودشان تمایل دارند زودتر ازدواج کنند که معمولا به دلایلی اعم از سخت گیری هایی که در خانواده بر کودک می شود گاه کودک احساس می کند با ازدواج آزادی بیشتری را کسب می کند.
کودک همسری؛ آسیبی که تمام جامعه را در برمی گیرد
وی گفت: بارداری زودرس و احتمال خطر مرگ مادر، عدم صلاحیت کافی در پرورش نسل آینده، خشونت های فیزیکی و جنسی، وابستگی به شوهر و عدم رشد اجتماعی و شخصیتی، افسردگی و بازماندن از تحصیل و ارتباط با دوستان و در نهایت انزوا از دیگر مشکلاتی است که با ازدواج زودهنگام، دختران را مبتلا می کند.
این پژوهشگر اجتماعی با تاکید بر اینکه کودک همسری یک نوع آسیب اجتماعی است گفت: این آسیب نه تنها به خود فرد (دختر) آسیب وارد می کند بلکه تبعات این آسیب دامن گیر نسل های بعدی نیز می شود.
زارعی گفت: هر چند قانون ایران ازدواج در سن زیر ۱۳ سال را ممنوع کرده است اما آنچه که در واقعیت اتفاق می افتد، هیج تناسبی با قانون ندارد؛ به نظر می رسد برای توقف کودک همسری نیاز به سیاست چند جانبه ای دارد که بر دختران، خانواده ها، جامعه و دولت تمرکز داشته باشد.
ازدواج زودهنگام؛ زیر پا گذاشتن معیارهای اصولی تشکیل خانواده
سمیه کریمی، روانشناس بالینی در این خصوص می گوید: ازدواج در بستر و زمان مناسب، در رسیدن به بلوغ روحی و آرامش روان بسیار موثر است اما بنا بر نظر کارشناسان هر وقت این مقوله از چارچوب خود خارج شود تبعاتی خواهد داشت و بعبارتی ازدواج زودهنگام و یا ازدواج در سنین پایین، خود نوعی زیرپا گذاشتن بر روی خطوط اصولی تشکیل یک خانواده پایدار است.
وی گفت: ازدواج بواسطه نقش مستقیمی که در سلامت روانی فرد دارد باید در شرایط مناسب و تعریف شده ای همچون بلوغ فکری، جسمی و به تعبیر روانشناسان با وجود ثبات شخصیتی باید اتفاق بی افتد و منظور از ازدواج زودهنگام ازدواج زیر ۱۸ سال است که به گفته کارشناسان خانواده این دوران، دوران عدم ثبات و عدم تشکیل هویت و پختگی فرد است.
کریمی گفت: در ازدواج زودهنگام عواملی همچون؛ قدرت، سنت، هنجارهای اجتماعی و کم سوادی دخیل هستند که باید با بررسی هر کدام از این عوامل اقداماتی در نظر گرفت تا نرخ ازدواج کودکان در ایران را کاهش داد.
ازدواج زودهنگام و خطرات جسمی برای مادر و فرزند
این کارشناس ارشد روانشناسی بالینی گفت: ازدواج زودهنگام، سلامت جسمی و جنسی دختران خردسال را بیش از دیگر مسائل تحت تاثیر قرار می دهد و با توجه به اینکه جسم دختر بچه ها از لحاظ فیزیکی شرایط مناسبی برای زایمان ندارد سلامت مادر و فرزند به خطر می افتد.
وی اظهارداشت: بر اساس داده های مرکز آمار ایران در سال ۹۷ نیزان ازدواج دختران ۱۵ تا ۱۹ ساله در شهرها ۵/۱۸ درصد و در روستاها ۵/۲۸ درصد بوده است و به نظر می رسد ازدواج زودهنگام در روستاها بیشتر اتفاق می افتد که ریشه آن علاوه بر مسائل فرهنگی به مسائل اقتصادی نیز برمی گردد.
کریمی افزود: بعبارتی می توان گفت اگر در روستاها مسائل فرهنگی منجر به رواج کودک همسری می شود در شهرها مسائل اقتصادی بیشتر به پیدایش این گونه ازدواج ها منجر می شود.
اجبار دختران و افزایش ازدواج زودهنگام
این روانشناس یادآور شد: دیدگاه کارشناسانه به این موضوع تاکید دارد که اقدام قهری در این خصوص جوابگو نخواهد بود و باید برای کاهش این موضوع به فعالیت های فرهنگی بمنظور توانمند سازی دختران و خانواده ها روی آورد که در این راستا می توان به برگزاری کارگاه های آموزش مهارت های زندگی برای دانش آموزان و بررسی مشکلات اقتصادی خانواده ها نقش بسزایی در اصلاح بسترهایی که زمینه ازدواج زودهنگام را فراهم می کند، دارد.
وی ادامه داد: با زمانیکه فشارها و مشکلات اقتصادی، به خانواده ها فشار وارد می کند، کاهش پدیده کودک همسری یا همان ازدواج دختران در سنین پایین، کار آسانی نخواهد بود.
کریمی گفت: بیشتر قربانیان ازدواج های زودهنگام دختران هستند که به اجبار خانواده و پدر خانواده مجبور به ازدواج می شوند و خودشان هیچ نقشی در تصمیم گیری ندارند.
ضرورت به کار گرفتن افراد متخصص در حوزه امور اجتماعی
این کارشناس ارشد روانشناسی بالینی گفت: امروز که با مجموعه ای اختلالات اجتماعی روبرو هستیم متولیان امر همچنان می خواهند با مکانیزم هایی سنتی در صدد مدیریت اوضاع برآیند اما این شیوه، نتیجه مطلوب را حاصل نمی کند بلکه باید با به کار گرفتن تعهد و تخصص در چرخه مدیریتی جامعه به کنترل و مهار آسیب هایی همچون ازدواج زودهنگام اقدام کرد.
به هر روی آنچه باید مورد توجه و تاکید بیشتری قرار گیرد این است که؛ باید به حقوق افراد تا رسیدن به بزرگسالی احترام گذاشت اغلب ازدواج های زودهنگام ناشی از نیروهای اجتماعی و فرهنگی است و بعبارتی ما حق نداریم برای فرزندی که هنوز به بلوغ جسمی و فکری نرسیده تصمیم بگیریم آن هم در شرایطی که برای حل مالکیت، حق رانندگی و بسیاری حقوق دیگر برای دختر بچه ها وجود ندارد چگونه به او تکلیف مادر شدن، همسر شدن داده می شود.
بیشتر این افراد به اجبار و یا از روی فقر ازدواج می کنند و گرفتار خشونت، طلاق و افسردگی می شوند در حالیکه جامعه ما به زنانی نیاز دارد که در مسیر زندگی با قدرت پیش روند؛ زنانی که با آگاهی و به دور از فشارهای اجتماعی شیوه زندگی و مسیر زندگی خود را انتخاب کنند.