کاهش سن مصرف انواع مواد مخدر در جامعه به ۱۴ سالگی زنگ خطری را برای نسل جوان محسوب می شود که آسیب شناسی جدی و مقابله با این هجوم خاموش به آینده سازان کشور را اجتناب ناپذیر می‌کند.

سالهاست که موضوع کاهش سن اعتیاد در کشور به دغدغه ای برای خانواده‌ها، مسئولان فرهنگی و اجتماعی و همچنین متخصصان آسیب های اجتماعی تبدیل شده است. روزگاری نه چندان دور استفاده از مواد مخدر در افراد کم سن و سال و به خصوص بانوان در کنار قبح اجتماعی متاثر از عواملی همچون حیا، نگاه عمومی، چارچوب‌های خانواده و برخی دلایل دیگر، امری مذموم و محکوم بود و بازدارندگی های جدی در استفاده از مواد افیونی به همراه داشت هرچند اکنون نیز همین دیدگاه وجود دارد اما استعمال مواد مخدر تا حد زیادی فراگیر شده و دیگر نگرش طرد و عدم پذیرش از سوی جامعه کافی نیست و باید راهکارهایی برای این مساله اندیشید.

در سالهای اخیر نه تنها شاهد عینی و عادی شدن مصرف انواع مواد مخدر همچون دخانیات در ملاء عام هستیم بلکه در مواردی شاهد افزایش مصرف در جمع های خانوادگی نیز هستیم. البته کاهش سن مصرف مواد مخدر به معنای اعتیاد نیست و نباید این دو را با یکدیگر هم معنی یا هم راستا تعبیر کرد. هرچند هدف گزارش فعلی نیز این مسئله نیست بلکه پاسخ به این موارد است که چه عواملی باعث کاهش سن مصرف مواد مخدر کشور شده و اینکه چه عواملی بر تشدید و کنترل این معضل اجتماعی اثرگذار است؟

سال گذشته مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کردند که سن مصرف کنندگان مواد مخدر به ۱۴ سال کاهش یافته است. البته سال ۹۷ حسن لطفی عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی سن مصرف مواد مخدر را ۱۱ سال اعلام کرده بود. اگر این تناقض که خود نقطه ضعف در آسیب شناسی و سیاست گذاری حوزه مقابله با مصرف مواد مخدر محسوب می شود را در نظر نگیریم، اینکه امروز سن مصرف مواد مخدر روبه کاهش است را به شدت نیازمند آسیب شناسی می کند.

نگاهی به عوامل کاهش سن مصرف مواد مخدر

کارشناسان مهم ترین عامل را در تغییر سبک زندگی می بینند. این افراد معتقد هستند تغییرات ایجاد شده (چه درونی و چه اجتماعی) در الگوهای رفتاری و فردی جوانان و نوجوانان همچون تغییرات در الگوهایی مانند غذا، پوشاک، آداب و رسوم و بازی و فراغت بر حوزه مصرف مواد مخدر نیز اثر گذاشته است. البته این دسته از افراد زیاد به منشا این تغییرات الگویی اشاره ای ندارند و برای تحلیل موضوع وارد فضای قیاس و مشابهت سازی نمی شوند تا مشخص شود این الگوها و یا تغییرات الگویی از کجا بروز کرده یا کپی برداری می شود.

علاوه بر این، تحولات اجتماعی را می توان از دیگر پاسخ های جامعه شناسان به موضوع کاهش سن مصرف مواد مخدر دانست. این اعتقاد وجود دارد که اثرات تحولات اجتماعی و از هم گسیختگی خانواده و از بین رفتن برخی محدودیت ها و موانع در بستر خانواده منجر به این شده است جوانان مصرف انواع مواد مخدر را از سنین پایین تر ولو در جمع های خانوادگی تجربه کنند.

البته موضوعاتی همچون کاهش سن بلوغ یا بلوغ زودرس، تحولات هویتی و فقدان مدیریت این تحولات، برداشته شدن محدودیت ها و قرارگیری آسان و آزادانه نوجوانان در فضای مصرف مواد، انتقال شکل گیری شخصیت و کنش نوجوانان از خانه به فضای دوستانه و برون از خانه همگی در کاهش سن مصرف موادمخدر اثرگذار خواهند بود.

تحلیل 2 عامل یعنی تغییر نگاه به مصرف مواد از سوی نوجوانان و شیک پنداری آن و دیگر کمرنگ شدن آنچه در جامعه ایرانی به حیا، احترام و ترس تعبیر می شود، کمک شایانی به روشن شدن زوایای این مساله می کند؛ آنچه مشخص است این دوعامل هم به عنوان متغیر وابسته و هم به عنوان متغیرهای مستقل در کم کردن سن مصرف موادمخدر اثر دارند.

حیا و بی حیایی؛ اثرگذار یا بی اثر؟

حیا در تعریف محاوره و به عنوان عادت فرهنگی، یک رفتار ناشی از باور است که بیش از هرچیزی با روابط سنی و شرم ارتباط دارد و مراعات آن می تواند به امنیت و آرامش جامعه کمک کند. البته مرز حیا با پایمال شدن حق و ظلم باریک است و نباید به یک شکل تعبیر شود که البته در برخی مواقع اینگونه می شود.

یکی از جامعه شناسان در این باره به خبرنگار ایرنا، گفت: فکر می کنم اینجا، مقصود نوعی احترام است که در گذشته نوجوانان و جوانان را از مصرف مواد مخدر به هر شکلی در برابر والدین و حتی بزرگان محل زندگی هم منع می کرد؛ به طوری که مثلاً فرد این جسارت را به خود نمی داد که حتی در برابر والدینش سیگار بکشد (این اصلاح را کم و بیش همه شنیدیم). اما این موضوع امروزه کمرنگ شده است. البته نباید کمرنگی حیا یا به تعبیر مناسب تر "خجالت" به عنوان عنصری فرهنگی را عاملی محوری ببینیم، اما به نظر می رسد در قامت یک باور فرهنگی بسیار اثرگذار بوده است.

الهام بنی‌هاشم ادامه داد: متاسفانه شاهد گفتمان جدیدی میان خانواده هستیم که فرزندان به بهانه تامین و حفظ حقوق انسانی، رسمی و بلوغی خود، دست به سوء رفتار می زنند. برای همین عنصر «خجالت» در حال کمرنگ‌تر شدن است و نوجوانان بی پروا در برابر خانواده که گاه از آن به «آزادی» تعبیر می شود، دست به مصرف مواد مخدر البته از نوع معمولی‌تر آن می زنند.

به گفته این جامعه شناس، متاسفانه تمامی این مسائل از تعبیر و تعریف نامناسب آزادی هم از سوی والدین و هم از سوی خود نوجوان نشات می گیرد و در نظام آموزشی نیز هیچ راهکاری برای هر دو طرف وجود ندارد. والدین امروز نوجوانان دیروز بودند که خود نیز بدون هرگونه آموزش مهارتی نتوانسته اند مفهوم آزادی را تفسیر کنند و در فرآیند تربیتی از آن استفاده کنند.

این جامعه شناس اظهار داشت: با این توضیح به این نتیجه می رسیم که امروز مصرف مواد مخدر به خصوص سیگار، قلیان یا حدی از مشروبات الکلی نوعی آزادی برای سن نوجوانی تعبیر می شود و با حق دانستن این رفتار عملاً هرگونه خجالت یا به تعبیر شما حیا را نادیده می گیرد.

لوکس‌گرایی با مصرف مواد و ریزش ارزش‌های سنتی

بنی هاشم همچنین در پاسخ به میزان تاثیرگذاری لوکس یا شیک پنداری مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان، گفت: متاسفانه باید اعتراف کرد که این مساله بیش از هر عاملی بر شیوع و عادی شدن مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان اثر گذاشته است. این باور غلط علاوه بر اینکه جایگاه مصرف مواد را از امری آسیب‌زا و منفور به رفتاری مثبت و الگوساز تبدیل کرد، بلکه به عاملی برای حفظ روابط دوستانه نیز تبدیل شده است.

این جامعه شناس ادامه داد: هنوز مشخص نیست این تغییر نگاه به مواد مخدر از چه جایی الگو گرفته شده است، اما تازه ترین تحقیقات نشان می دهد که مصرف مواد مخدر صنعتی و جدید کاملاً مطابق با الگوی «لوکس پنداری» در حال گسترش میان نوجوانان است. این مساله به طور قاطع با ارزش و رفتارهای درونی خانواده در تعارض است زیرا همانطور که گفته شد نوجوان برخلاف بزرگسالان پس از مصرف مواد در قالب زندگی لوکس، آن را نوعی آزادی و حقوق تلقی کرده و دیگر نمی توان انتظار داشت پیوند محترمانه میان آنها تداوم داشته باشد.

وی ادامه داد: در این میان عواملی همچون شیوع مصرف مواد مخدر کم ضررتر مانند قلیان ها، طعم دار شدن مواد مخدر، فانتزی شدن، مصرف مواد برای پرکردن اوقات فراغت، دسترسی آسان، بلوغ زودتر و مسائلی از این دست بر کاهش سن مصرف، اثرگذار هستند اما لوکس شدن مصرف وزن بیشتری دارد.

انتظار از دستگاههای متولی برای میدان‌داری

در جمهوری اسلامی ایران و پس از پیروزی شکوهمندانه انقلاب اسلامی، نهادهای متعددی درگیر مبارزه با موضوع مواد مخدر بودند که طیف آن از نهادهای اجرایی مانند نیروی انتظامی تا دستگاههای فرهنگی و درمانی-بهداشتی کشیده می شود که تا به امروز توانسته دستاورهای بزرگی داشته باشد و شناسایی و کشف حدود ۹۰ درصد مواد مخدر تریاک دنیا خود گواه کارآمدی و اشراف این تشکیلات است.

اما در حوزه مسئولیت پذیری و تکلیفی، ستاد مبارزه با مواد مخدر در راس همه این دستگاها قرار دارد که به طور مستقیم زیرمجموعه نهاد ریاست جمهوری محسوب می شود و کنش‌های آن به طور سنتی، اغلب به سمت حوزه سلبی و انتظامی متمایل است، اما آنچه در حوزه مصرف مواد مخدر اولویت دارد، بیش از هرچیزی وجه آموزشی و شناختی است که باید توسط نهادهایی همچون آموزش و پرورش، بهزیستی و خود ستاد مورد پیگیری قرار گیرد.

البته متاسفانه در این گزارش علارغم پیگیری های مستمر موفق به طرح سوال و دریافت پاسخ از مجموعه مواد مخدر نشدیم. اما آنطور که از زبان کارشناسان مشخص است، باوجود قدرت بازدارنده جمهوری اسلامی در حوزه قاچاق و فروش مواد مخدر، شاهد گسست‌های عمیق در بخش مصرف و آگاه‌سازی نسل جدید هستیم که بار آن بر دوش نهادهای فرهنگی و آموزشی سنگینی خواهد کرد.

اصلاح الگوهای شناختی و رفتاری، ترمیم فضای درون خانواده، کاهش فاصله نگاه بین نسلی، آموزش مهارت های لازم در مدارس و همچنین آموزش خانواده برای رویارویی با فرزندان در مواقع مصرف مواد، بازتعریف الگوهای رفتاری میان فرزندان با والدین و همچنین عدم رهاسازی فرزندان در دنیای پیچیده امروز تنها بخشی از مسئولیت نهادهای فرهنگی و آموزشی است که باید قبول زحمت کنند.

تمامی این عوامل در یک ظرف (یعنی کشش نوجوان و جوان به سمت مصرف انواع مواد مخدر) در کنار تشدید آسیب های اجتماعی، بر نهاد خانواده و پیوند محترمانه آن اثر می گذارد که امید است دستگاهها متولی در مدیریت مواد مخدر از حوزه کشف تا فرهنگ سازی آن را مورد توجه قرار دهند. پیوند محترمانه ای که میان فرزندان و والدین امروز در شکننده ترین حالت ممکن قرار دارد.