شاید باورش عجیب باشد، اما گروهی از افراد هستند که کار بدون مزد انجام می‌دهند. یعنی ارزش اقتصادی ایجاد می‌کنند، اما درآمدی بابت آن به دست نمی‌آورند. این تنها بخش بازار کار است که کفه ترازوی زنان در آن سنگین‌تر است.
شرایط مطلوب کاری برای هر فرد، تعریف ویژه خود را دارد. بعضی‌ها ترجیح می‌دهند صبح به صبح ورودشان به محل کار را با کارت یا انگشت‌زدن ثبت کنند و آخر ماه حقوقشان را از کارفرما دریافت کنند. بعضی دیگر هم شرایط استخدامی را نمی‌پسندند؛ یا خودشان کسب‌وکار مستقلی دارند یا کارفرما هستند و دیگران را به استخدام خود درآورده‌اند. همیشه این ترجیح افراد نیست که موقعیتشان را به‌وجود می‌آورد. بعضی کارمندها اگر می‌توانستند شغلشان را تغییر می‌دادند و بعضی از صاحبان مشاغل آزاد هم از هر فرصتی برای شرکت در آزمون‌ها و مصاحبه‌های شغلی، استفاده می‌کنند.
بیش از نیمی از جمعیت شاغلان کشور در سال ۱۳۹۷ را افراد مزد و حقوق‌بگیر تشکیل داده‌اند که البته این نسبت در مقایسه با پنج سال گذشته، تقریباً دو درصد کاهش یافته است. ۵۳.۸۷ درصد شاغلان در سال ۱۳۹۷، حقوق‌بگیر بخش‌های مختلف خصوصی، تعاونی و عمومی بوده‌اند، یعنی جمعیتی بیش از ۱۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر.
حقوق‌بگیرها کجا هستند؟
بیشتر حقوق‌بگیرها در بخش خصوصی فعالیت می‌کنند. توزیع این جمیعت بین دو بخش خصوصی و عمومی، تقریباً ۷۰ به ۳۰ است و حقوق‌بگیران بخش تعاونی، کمتر از یک درصد کل حقوق‌بگیرها هستند. ۷۱.۰۴ درصد شاغلان حقوق‌بگیر، در استخدام بخش خصوصی هستند و ۲۸.۸۵ درصد نیز به استخدام بخش عمومی درآمده‌اند.
افراد با شغل آزاد، با ۳۷.۲۷ درصد از سهم کل شاغلان در رتبه بعدی قرار دارند. مرکز آمار، این افراد را با عنوان «کارکن مستقل» معرفی می‌کند. این افراد، به اصطلاح، آقای خودشان و نوکر خودشان هستند؛ یعنی نه از کسی حقوق می‌گیرند و نه به کسی حقوق می‌دهند.
نقشه اشتغال کشور، با دو گروه دیگر، یعنی کارفرماها و کارکنان بدون مزد تکمیل می‌شود. نکته قابل توجه اینکه تعداد کارکنان بدون مزد، از تعداد کارفرماها کمتر است. ۳.۷۳ درصد شاغلان، کارفرما هستند، یعنی حداقل یک نفر را استخدام کرده‌اند. ۵.۱۳ درصد از شاغلان در سال ۱۳۹۷، بدون اینکه مزد یا حقوقی دریافت کنند یا درآمدی بابت کاری که انجام می‌دهند به‌دست آورند، فعالیت می‌کنند. تعداد این افراد که مرکز آمار از آنها با عنوان «کارکن فامیلی بدون مزد» نام می‌برد، بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر است. این یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر، برای یکی از اعضای خانوار خود که با وی نسبت خویشاوندی دارند کار می‌کنند و از این بابت، مزد و حقوقی دریافت نمی‌کنند.
کار بدون مزد زنان؛ ازخودگذشتگی یا بهره‌کشی
حضور مردان شاغل در وضعیت‌های مختلف شغلی، بیشتر از زنان است. بیشتر کارفرماها، حقوق‌بگیرها و شاغلان آزاد یا به قول مرکز آمار، کارکنان مستقل، مرد هستند، اما تنها در یک گروه، تعداد زنان، بیشتر از مردان است که آن هم سودی برای زنان ندارد. تعداد زنانی که بدون مزد و حقوق برای اقوام خود کار می‌کنند، از مردانی که کار بدون مزد انجام می‌دهند، بیشتر است.
۶۲.۳۸ درصد از «کارکنان فامیلی بدون مزد»، زنان هستند. زنانی که ارزش اقتصادی ایجاد می‌کنند، اما این نوع اشتغال، درآمدی برایشان ایجاد نمی‌کند. بخش عمده این زنان، در فعالیت‌های «کشاورزی، جنگل‌داری، ماهی‌گیری»، «تولید صنعتی» و «عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه» کار می‌کنند و در روستاها ساکن هستند.